ایران عامل ارتباطی بین شرق و غرب در مسیر خاکی و آبی محسوب می‌شود. این موقعیت استراتژیک باعث شده بخش مهمی از تاریخ جهان در فلات ایران شکل بگیرد. در این میان نقش ترانزیتی فلات ایران در کارکرد جاده ابریشم را نباید از یاد برد.
اولین راه ترانزیت فلات ایران
تلاش‌ها برای ساخت اولین راه ترانزیتی فلات ایران یعنی جاده ابریشم، همزمان با پادشاه دوم اشکانی شکل گرفت. این راه از غرب به شرق، بعد از گذر از اکباتان و ری به استان‌های کرمانشاه، همدان، قزوین، تهران، سمنان و در نهایت به خراسان می‌رسید.
راه ابریشم در شهر توس به دو شاخه تقسیم می‌شد. شاخه جنوبی به سمت هرات، قندهار، دره کابل و پنجاب می‌رفت. شاخه شمالی به صحرای کاراکون و شهر مرو و در ادامه به آمودریا، سمرقند، بلخ، مزار شریف و کندور می‌رسید. به همین جهت، معروف‌ترین بخش جاده ابریشم، جاده خراسان بود.
از بازارهای هفتگی تا ترانزیت کالا
یکی از یادگارهای راه ابریشم، برپایی بازارهای هفتگی است. یکی از روزهای هفته برای تجار در هر شهری انتخاب می‌شد تا کالاهایشان را عرضه کرده و به فروش برسانند. از همین‌رو شنبه‌بازارها، جمعه‌بازارها و سایر بازارهای هفتگی را باید یادگار این رسم دانست. اگر چه امروزه این جاده آن ارزش اقتصادی کهن را دارا نیست اما چنان در تاریخ تمدن بشر نقشی پررنگ داشته که تاثیرش همچنان بر مردم و کشورهای مجاور آن دیده می‌شود.
بهانه ارتباطات فرهنگی و دوستی ملت‌ها
اگرچه این جاده پیوندهای فرهنگی بین ایران و چین را شکل داد اما در زمان‌های دیگر، کاربرد ویژه خودش را داشته است. برای مثال در زمان اشکانیان و ساسانیان باعث شکل‌گیری مناسبات دوستانه میان ایران و چین شد.
ترانزیت همزمان عرفان، فرهنگ و کالا
در کنار مسائل فرهنگی و تاریخی، آنچه جلب توجه می‌نماید کثرت جاذبه‌های مذهبی و عرفانی در مسیر این جاده است که بر اهمیت این راه شهادت می‌دهند. حضور حرم مطهر امام رضا(ع) در مشهد، قدمگاه ایشان در شهر نیشابور، آرامگاه ملاهادی سبزواری در سبزوار، آرامگاه بایزید بسطامی در توابع شاهرود، آرامگاه شیخ ابوالحسن خرقانی در شمال روستای خرقان، امامزاده جعفر(ع) در دامغان، مقبره پیرنجم الدین در سمنان و حرم حضرت عبدالعظیم حسنی(ع) در شهر ری از نمونه‌های بارز این قبیل آثار هستند.
ابریشم معاصر
ابریشم در طول تاریخِ جاده ابریشم منحصرا به شرق، به ویژه چین و ایران وابسته بود و کمتر زمانی غرب در این جاده، سیطره‌ای داشته است. در اکثر مواقع انتقال موارد اقتصادی و فرهنگی قبل از رنسانس (دوره نوگرایی در اروپا)، از شرق به غرب شکل می‌گرفت و آنچه غرب به شرق هدیه می‌داد مهاجران، بازرگانان و مبلغین دینی بود.
این در حالی است که پس از انقلاب صنعتی در اروپا این روند معکوس شد. در این میان، مواردی دیگر هم به کمرنگ‌شدن جاده ابریشم کمک کردند. یکی از این عوامل، تولیدات مصنوعی بود که روز به روز جای تولیدات گیاهی و طبیعی را گرفتند و کشورها را از واردات محصولات طبیعی تهیه شده در سرزمین‌های حاشیه جاده ابریشم، بی‌نیاز کردند.
همچنین پیشرفت علم و تکنولوژی مرتبط با تجارت دریایی و کار با صنایع جدید کشتیرانی، کار را در مقایسه با راه زمینی و سختی‌های طبیعی و جغرافیایی آن، به مراتب آسان‌تر ساخت.
تلاش دولت ایران برای زنده نگه‌داشتن جاده ابریشم
با تمام موانع پیش رو طی چند سال اخیر، دولت ایران در کنار دولت‌های چین و کره جنوبی برای زنده نگه‌داشتن و رونق بخشیدن دوباره به این جاده، همایش‌ها و نشست‌هایی تخصصی در شهرهایی همچون اصفهان و ارومیه برگزار کرده‌اند. همه این تلاش‌ها برای این است که رونق دوباره‌ای برای معروف‌ترین راه خاکی دنیا رقم بخورد.
