در شرق شاهرود و در دهکده میاندشت، مجموعه ۳ کاروانسرای تاریخی میاندشت جای گرفته که یکی از زمان شاه عباس اول به جا مانده و ۲ تای دیگر قاجاری است. پلان کامل کاروانسرا باعث شده که میاندشت را به عنوان یکی از جذاب‌ترین نماهای کاروانسرایی ایران بشناسیم.
میاندشت بزرگ‌ترین کاروانسرای جاده تهران مشهد
حدود ۱۳۰ سال پیش یک آلمانی به نام «هانری رنه» در سفرنامه خود با عنوان «از خراسان تا بختیاری»، این کاروانسرا را بزرگ‌ترین مجموعه بین راهی مشهد تا تهران توصیف کرده است. طبق گفته این جهانگرد آلمانی، در کاروانسرای میاندشت به مانند شهرها نانوایی، قصابی و زین‌سازی که در آن زمان حکم تعمیرگاه ماشین را داشته، دایر بوده است.
مجموعه کاروانسرای میاندشت با وسعت بیش از ۲۰ هزار مترمربع شامل آب‌انبار، حمام، چاپارخانه و تلگراف‌خانه، سالیانی دراز کاروانیان و راهیان زیارت امام هشتم(ع) را پناه می‌داده است. در حال حاضر ۳ بنای مستقل که هر کدام در دوره‌های مختلف به صورت مستقل میزبان مسافران بوده‌اند، به جا مانده که قدیمی‌ترین آن را به شاه عباس اول نسبت می‌دهند. رونق همیشگی جاده خراسان باعث شد که ۲ کاروانسرای دیگر در زمان قاجار به این مجموعه اضافه شود.
شیوه ساخت کاروانسراهای میاندشت در کتاب مطلع الشمس بیان شده و ملک‌الشعرای صبوری، پدر ملک الشعرای بهار، تاریخ بنای کاروانسرای میانی را به شعر آورده که بر سردر آن نگاشته شده است.
کاروانسرای میاندشت، استراحتگاهی در راه خراسان
صدها سال پیش مسافران راه خراسان، روزها در سفر بوده‌اند و این راه را زندگی می‌کرده‌اند. راهی که از خراسان به ری می‌آید، همان جاده‌ای که با نام جاده امام رضا می‌شناسیم و از مشهد تا تهران می‌رود، تعداد زیادی کاروانسرا داشته تا مسافران شبی را تا صبح به سر برسانند. اگر بین سبزوار و شاهرود یک خط مستقیم بکشید، کاروانسرای میاندشت درست در نقطه وسط این خط قرار گرفته است. کاروانیان راه ابریشم با عبور از عباس‌آباد پیش از رسیدن به میامی، شبی را در این کاروانسرا سپری می‌کرده‌اند.
کاروانسرای میاندشت کجاست؟
کاروانسرای میاندشت در ۱۰۵ کیلومتری شاهرود و ۱۵۰ کیلومتری سبزوار واقع شده است. میامی در استان سمنان نزیک‌ترین شهر به آن است که در فاصله ۴۵ کیلومتری غرب کاروانسرا واقع شده است.
کلمه «کاروانسرا» از کجا آمده است؟
کاروانسراها یکی از قدیمی‌ترین مجتمع‌های بین‌راهی و اقامتی در ایران هستند که در طول زمان طولانی توسعه و پیشرفتِ زیادی داشته است. جالب اینجاست که کلمه «کاروانسرای» به از فارسی وارد زبان انگلیسی شده و در تمام دنیا به همین نام شناخته می‌شود. معنای این کلمه هم که کاملا مشخص است و به مکان استراحت یا خانه‌ای جهت اقامت کاروانیان و مسافران اشاره دارد.
حفظ پلان اصلی کاروانسرای میاندشت
کاروانسرا از نظر معماری نوعی بنای منحصر به فرد و استثنایی است که در خطه پارس پدید آمده و معرف دانش، هنر، خلاقیت و سازگاری مردم ایران با طبیعت است.
راه‌های تاریخی که امروزه به نام‌های جاده ابریشم، راه شاهی، جاده خراسان و دو راه زیارتی در ایران نامیده می‌شود، میزبان صدها کاروانسرا است. از نظر معماری، اگرچه شکل و فرم کاروانسراها کمی تغییر کرده است، اما شباهت‌های زیادی بین همه کاروانسراها وجود دارد و عناصر و کارکردهای زیادی از نمونه‌های اولیه دست نخورده باقی مانده است. در عین حال در شکل، پلان و تزیینات کاروانسراهای مختلف، خلاقیت‌های متنوعی به چشم می‌خورد.
کاروانسرای میاندشت در استان سمنان یکی از بناهایی است که پلان اصلی خود را در طول دوره‌های مختلف حفظ کرده است. این بنای کاربردی به دلیل دوربودن از شهرها و روستاها و کانون‌های جمعیتی، کمترین تغییرات در جریان توسعه را داشته است. از همین روست که کاروانسرای میاندشت را کم و بیش دست نخورده و یکپارچه داریم.
توجه به راه‌های زیارتی در دوره صفویه
جالب این که فرم و تزئینات کاروانسراهای مختلف، به طور غیرمستقیم نشان‌دهنده وضعیت امنیت راه‌ها، ثروت مردم و رونق تجارت یا اقتدار دولت در زمان ساخت آن‌هاست. به عنوان مثال، ساماندهی و گسترش کاروانسراهای قدیمی در دوره سلجوقی یا ایلخانی نشان‌دهنده ثروت و قدرت حکومت مرکزی است. همین تغییرات در دوره صفویه نشان می‌دهد که چقدر حاکمان صفوی در همان زمان ثروتمند بوده‌اند. از طرفی قدرت پادشاهان صفوی را نشان می‌دهد و این که مقصد زیارت برای آن‌ها بسیار مهم بوده است.
کاروانسرای میاندشت محلی برای تبادل فرهنگ
کاروانسرای میاندشت مانند سایر کاروانسراهای ایران همواره کانونی برای بحث و تبادل نظر و صدور ادیان، فرهنگ‌ها و اندیشه‌ها در سطح ملی و بین‌المللی بوده است. قرارگرفتن در خطه سمنان که به دیار عرفان شهره است به این کارکرد اصلی کاروانسرا، اهمیتی دوچندان داده است.
پیشنهاد تبدیل کاروانسرای میاندشت به هتل
کاروانسرای میاندشت پس از مرمت و بازسازی، تبدیل به رستوران و اقامتگاه سنتی شده است. بهره‌برداری مجدد از کاروانسرای میاندشت هم به حفظ بنا کمک می‌کند و هم می‌تواند برای بومیان درآمدزا باشد. وجود یک هتل کاروانسرایی بهترین فرصت را برای مسافران فراهم می‌آورد تا تجربه یک شب اقامت در جاده خراسان و در کاروانسرایی قدیمی را داشته باشند.
