مسجد جامع نیشابور یکی از مساجد قدیمی و مهم ایران است که در مرکز شهر نیشابور به جا مانده است. این مسجد با قرار گرفتن بر سر راه ابریشم، یکی از شاهدان تاریخ این سرزمین است.
یادگاری از زمان تیموریان
بر اساس کتیبه‌ی تاریخی که روی یکی از جرزهای ایوان جنوبی نصب شده، پهلوان علی‌بن بایزید در سال ۸۹۹ هجری قمری مسجد را در دوره تیموریان ساخته است. بعد از آن، کتیبه بالای محراب در دوره صفوی بازسازی شد. مساحت کل مسجد حدود ۷۰۸۳ و زیربنای آن ۴۳۷۷ مترمربع است.
مسجدی بدون مناره و گنبد
بنای مسجد جامع نیشابور، چهار ایوانی است و مناره و گنبد ندارد. سه ورودی شمالی، شرقی و غربی دارد که بنا را به برزن‌های قدیمی شهر مرتبط می‌کند. ورودی اصلی مسجد در سمت شمال و پشت ایوان شمالی قرار دارد. روی دو پایه ایوان ورودی، دو قطعه سنگ کتیبه‌دار قرار دارد که تاریخ ۱۰۲۱ هجری قمری را نشان می‌دهد.
در بالای محراب مسجد جامع نیشابور، بخشی از یک کتیبه قرآنی به خط ثلث به چشم می‌خورد که قدمت آن به دوره تیموری می‌رسد. ایوان‌ها از طرف صحن، با طاق‌نماها و آرایه‌های آجری ساده تزئین و نماسازی شده است.
ساخت مسجد جامع نیشابور در چند فاز
معماری دیوارهای ایوان جنوبی و پیوند آن‌ها با شبستان‌های کناری حکایت از چند مرحله ساخت دارد. در چهار راستای مسجد، شبستان‌هایی با ستون‌ها و سقف‌های ضربی آجری قرار دارد که با وجود بازسازی‌ها، اصالت خود را حفظ کرده است.
شبستان‌های کنار دیوار جنوبی، در سمت راست ۶ دهانه در عرض و ۴ دهانه در راستای ایوان دارند؛ با این تفاوت که دهانه‌های شبستان سمت چپ بسیار بزرگ‌تر از دیگری است.
