تاریخ تطبیقی راه آهن در ایران و جهان

داستان ساخت راه‌آهن در ایران، داستانی دوگانه است. از یک سو تاخیر ایران در ساخت راه‌آهن سراسری یکی از شاخص‌ها و نشانه‌های عقب‌ماندگی ایران بود و از دیگر سو، وقتی این خط آهن سرانجام در سال‌های ۱۳۰۶ تا ۱۳۱۷ ساخته شد، با توجه به این که با اتکا به توان مالی داخلی و تا حد زیادی طبق الگویی درون‌زا بود، می‌توانست مایه مباهات باشد.

اما راه‌آهن یک آرزوی قدیمی بود و آن‌چه تحقق یافت پیشینه‌ای داشت که متاسفانه ردی از آن در یادها نمانده است. بیایید در ابتدا وضعیت توسعه راه‌آهن در ایران را با جهان مقایسه کنیم.

در سال ۱۹۰۰ در کل ایران یک خط آهن ۸ کیلومتری وجود داشت، در حالی‌که آن زمان در آمریکا 322 هزار کیلومتر خط‌‌‌ آهن ساخته شده بود. دلایل اینکه خط آهن در ایران بسیار دیر ساخته شد، متعدد است؛ از ناتوانی فنی تا کارشکنی خارجی.

شاید انتظار نداشته باشید بشنوید در آن زمان وقتی طرح ساخت خط آهن سراسری به مجلس رفت، محمد مصدق با‌ طرح خط آهن سراسری مخالفت کرد. دکتر مصدق که ۲۰ سال پس از آن، به رهبر جنبش ملی‌کردن نفت بدل شد، معتقد بود جای خط آهن باید کارخانه قند بسازیم. این نشان می‌دهد حتی بسیاری از نخبگان نیز به اهمیت خط آهن پی نبرده بودند در حالی‌که کسانی در جهان، چند دهه پیش‌تر این راه را رفته بودند. البته بعدها اختلاف نظر مصدق با شاه به شیوه و مسیر خط آهن تغییر کرد.

نخستین خط آهن دنیا

نخستین خط آهن جهان را باید در سرزمینی جست و جو کرد که پیش از هر جای دیگر، انقلاب صنعتی در آن رخ داده است. آن کشور انگلستان است. دهه ۱۸۲۰ میلادی، دهه پیدایش راه‌آهن است. خط آهن استاکتون به دارلینگتون در سال ۱۸۲۵ میلادی ساخته شد و برای نخستین بار لوکومتیو بخار در آن به کار گرفته شد.

پس از آن، خط آهن بندر لیورپول به منچستر در سال ۱۸۳۰ افتتاح شد. یک طرف این خط شهری منچستر بود که بزرگ‌ترین کارخانه‌های نساجی انگلستان را در خود جا داده بود و سمت دیگر آن، بندری که می‌توانست بارگیری و انتقال به نقاط دیگر اروپا را انجام دهد. طول این خط آهن ۵۶ کیلومتر بود و با لوکوموتیوی به نام راکت حرکت می‌کرد. سرعت راکت به ۴۸ کیلومتر در ساعت می‌رسید. پس از آن در سال ۱۸۳۷ میلادی، یعنی یازده سال پیش از تاجگذاری ناصرالدین‌شاه قاجار، خط آهن گرند جانکشن به طول ۱۳۲ کیلومتر در انگلستان ساخته شد.

مقایسه تطبیقی راه آهن کشورهای دنیا با ایران

ساخت راه‌آهن با سرعتی خیره‌کننده به آمریکا رسید. تنها چهار سال پس از اولین خط آهن در بریتانیا، خط آهن در آمریکا هم پا گرفت و در سال ۱۸۲۹ میلادی بلندترین خط آهن تا آن زمان، در این کشور ساخته شد که ۲۱۹ کیلومتر طول داشت. این رشد خیره‌کننده ادامه یافت تا در سال ۱۸۶۹ خط آهن قاره‌ای آمریکا تکمیل شد. این خط که ۵۳۱۹ کیلومتر طول داشت از نیویورک در شرق تا سانفرانسیسکو در غرب گسترده شده بود.

بر گردیم به تاریخ راه‌آهن در اروپا. پس از بریتانیا که اولین مشتری پر و پاقرص راه‌آهن بود، دیگر کشورهای اروپایی نیز ساخت خط آهن را با جدیت به پیش بردند. در همان دهه ۱۸۳۰، خط آهن در فرانسه، آلمان، اتریش و ایتالیا ساخته شد و به سرعت توسعه یافت.

برای این که دید بهتری نسبت به وضعیت خطوط ریلی دنیا داشته باشیم بهتر است از تاریخ تطبیقی استفاده کنیم. طول خطوط راه‌آهن در کشورهای اروپایی در ۱۸۸۵ مصادف با 37امین سال سلطنت ناصرالدین‌شاه قاجار به این ترتیب بود:

با این وجود، هیچ کشور اروپایی در سرعت ساخت خط آهن و وسعت کار به آمریکا نمی‌رسید. در پایان قرن نوزدهم میلادی، آن‌ها 322 هزار کیلومتر خط آهن ساخته بودند که این عدد از مجموع تمام خط آهن ساخته شده در جهان بیشتر بود.

خط آهن در ترکیه و آسیا

در آسیا خط آهن قبل از هر کشور دیگری در هندوستان ساخته شد که قطعا دلیل آن حضور انگلیسی‌ها بود. اما اگر بخواهیم اوضاع همسایه غربی خودمان را بررسی کنیم، عثمانی (ترکیه امروزی) در همان سال ۱۸۸۵ میلادی بیش از ۱۶۰۰ کیلومتر خط آهن ساخته بود. با این وجود در آسیا ژاپنی‌ها در این زمینه کارنامه درخشانی داشتند. ژاپن اولین خط خود را در سال ۱۸۷۲ میلادی ساخت و تا سال ۱۹۰۰ میلادی حدود 6 هزار کیلومتر خط آهن ساخته بود.

در مطلب بعد به ماجرای ریل و راه‌آهن ایران در همین دوران می‌پردازیم تا ببینیم که هم‌زمان با گسترش خطوط آهن در کشورهای مختلف، سردمداران ایران چه می‌کردند.