کاروانسرای حاج فرامرزخان که به «رباط کانون» نیز شهرت دارد در دل شهر سبزوار از دوران قاجار به یادگار مانده است. این کاروانسرا هم‌اکنون به عنوان موزه مردم‌شناسی سبزوار، میزبان علاقمندان به تاریخ و فرهنگ این شهر است.
کاروانسرایی که وقف زائران امام‌رضا شده
رباط کانون نمونه‌ای از کاروانسراهای چهار ایوانی است که بر اساس وقف‌نامه سال ۱۲۹۱ هجری قمری حاج فرامرزخان سبزواری برای زائران امام رضا در کنار شاهراه خراسان ساخته است.
مصالح به کار رفته در آن آجر، گچ، ماسه، آهک و چوب است. ورودی آن به ایوان می‌رسد که هشتی دو طبقه آن دارای تزئینات هندسی با استفاده از نقاشی اُخرایی روی آجر است. صحن روباز کاروانسرا افزون بر چهار ایوان اصلی، غرفه‌هایی مشرف به صحن دارد. در انتهای آن‌ها، حجره‌هایی پشت اتاق‌ها شمالی، شرقی، غربی و همچنین راهروهایی دراز برای بارانداز، مالبند یا اصطبل ساخته شده است.
در گذشته اعتقاد بر آن بوده که مسافر، یک شب هم که شده باید با معنویت انسانی و الهی و آنچه او را آرام می‌کند آشنا شود؛ بنابراین شاهد نقش بستن آیات قرآن، رقص آجرها، توازن و تناسب در ساخت این کاروانسرا هستیم.
آدرس کاروانسرای فرامزخان
کاروانسرای فرامرزخان در استان خراسان رضوی و شهرستان سبزوار، در مرکز شهر و غرب میدان کارگر در دسترس است. بازدید از آن برای عموم آزاد است و قطعا از دیدن معماری و البته موزه مردم‌شناسی آن لذت خواهید برد. این کاروانسرا در نزدیکی آرامگاه حاج ملاهادی سبزواری و مقبره بقراط واقع شده است.
کاروانسرای فرامرزخان میزبان موزه مردم‌شناسی سبزوار
اگرچه در زمان حاضر کاربرد و نقش مشخصی برای کاروانسراها تعریف نشده است، اما استفاده از این بناهای آماده و جذاب برای مقاصد گردشگری مانند اقامتگاه، خدمات و در برخی موارد به عنوان موزه در ایران بسیار متداول است. اکنون بخشی از این مکان برای موزه مردم‌شناسی تغییر کاربری داده است.
البته در گذشته هم کاروانسراها نه تنها مکانی برای استراحت و اقامت امن، بلکه محلی برای تبادل افکار و اندیشه‌ها و اشتراک دانش و علوم بین مردم از فرهنگ و ملیت‌های مختلف بوده‌اند.
مکان‌یابی کاروانسراهای جاده ابریشم
در راه‌های قدیمی مانند جاده ابریشم به طور متوسط بین هر کاروانسرا ۲۰ تا ۳۰ کیلومتر فاصله وجود دارد، زیرا این مسافتی بود که یک کاروان تجاری می‌توانست در یک روز سفر طی کند،
عبور تجار و مسافران از ملیت‌های مختلف از جاده ابریشم نه تنها به مبادلات تجاری را در پی داشت، بلکه در به صورت گسترده و پیوسته باعث تعامل فرهنگی شده است. به این ترتیب، جاده ابریشم از زمان ایجاد، نقش یک نیروی محرکه در شکل‌گیری جوامع متنوع در سراسر اوراسیا و فراتر از آن را بازی کرده است.
بیشترین کاروانسراها در مسیرهای زیارتی
در دوره‌های مختلف، کاروانسراهای قدیمی مرمت شدند و کاروانسراهای جدید در مکان‌هایی که نیاز بود ساخته شد به ویژه در مسیرهای زیارتی مانند جاده‌های بقاع متبرکه مانند مشهد و کربلا.
کاروانسراها معمولاً مکانی هستند که ایمنی کاروان‌ها و کاروانیان را در برابر خطرات طبیعی مانند باران، برف، طوفان و سیل حفظ می‌کنند. از طرفی مسافران و اموال آن‌ها را از خطر دزدان در جاده‌ها دور نگه می‌دارند. به همین دلیل است که ساختار کاروانسراها مانند یک قلعه و استحکامات قوی نظامی است. از یک ساختمان محصور ساده در اولین نمونه‌های اولیه گرفته تا ساختمان‌های تزئین شده مانند آنچه در رباط شرف سرخس می‌بینیم، شاهد پیشرفت، بهسازی و تکامل این نوع بناها هستیم.
وجه تسمیه کاروانسرا
کاروانسرا، رباط و چاپارخانه، نام‌های متعددی هستند که برای اولین بار در تاریخ معماری ایران پدیدار شدند. این اصطلاح از فارسی به زبان‌های دیگر در سراسر جهان می‌رود. در فارسی شامل دو کلمه «کاروان» که اشاره به یک گروه از مسافران دارد و «سرای» به معنای خانه و محل اقامت دارد. خیلی خلاصه کاروانسرا معنای مسافرخانه یا محل اقامت مسافران و کاروانیان را دارد.
نخستین کاروانسراها در جهان
طبق بررسی‌های انجام‌شده، نخستین کاروانسراهای ایرانی، ساختمان‌هایی بودند که ۲۵۰۰ سال پیش توسط فرمانروایان هخامنشی در مسیر جاده اصلی امپراتوری برای حفاظت از جاده و حمایت از پیک‌های سریع‌السیر دولتی به نام «چاپار» ساخته شد. بعدها در دوره امپراتوری‌های بعدی مانند ساسانیان و اشکانیان، کاروانسراها به بخش مهمی از جاده‌های ایران تبدیل شد. تقریباً در سراسر راه‌های اصلی بین شهرهای ایران، صدها کاروانسرا توسط مردم و دولت‌ها ساخته شده است.
