بیش از 200 سال پیش، زمانی که لکوموتیوها برای اولین بار ساخته شدند، مردم نگران بودند که سرعت آن‌ها مانع «نفس کشیدن» مسافران نشود یا این که از ارتعاشات به وجود آمده، بیهوش نشوند! مشابه همان ترسی که وقتی ماشین دودی به ایران رسید مردم داشتند و به آن سنگ پرتاب می‌کردند!
اما امروز همه ما عاقل‌تر هستیم و شنیدن در مورد قطاری که با سرعت ۶۰۰ کیلومتر در ساعت حرکت می‌کند ما را متعجب نمی‌کند!
آن چه مسلم است قطارها از زمانی که برای اولین‌بار روی ریل سوار شدند، به طرز چشم‌گیری تغییر کرده‌اند. قطارهایی که امروزه می‌شناسیم مانند هر وسیله نقلیه دیگری قرن‌ها در حال ساخت بوده‌اند. داستان پیشرفت و توسعه هواپیماها، کشتی‌ها، خودروها، موتورسیکلت‌ها و حتی دوچرخه‌ها به همین اندازه جذاب است.
همه چیز از خط آهن شروع شد
اگر چه امروزه خرید بلیط قطار و سفر ریلی بسیار ساده به نظر می‌رسد (که البته آن هم بستگی به این دارد که در کدام قسمت از جهان زندگی می‌کنید)، اما وضعیت راحت و ساده امروز از کجا شروع شد؟ آیا می‌توان تصور کرد که از آن زمان تا کنون چقدر پیشرفت کرده‌ایم؟ بیایید راه آمده تا به امروز را مرور کنیم.
راه‌آهن در اوایل سال 1550 میلادی در آلمان وجود داشت. این مسیرهای ریل چوبی به نام «wagonways» یا «واگن‌راه»، آغاز حمل‌ونقل ریلی مدرن بود که حرکت واگن‌ها یا گاری‌های اسب‌کشی را در جاده‌های خاکی آسان‌تر می‌کرد. این شیوه استفاده از راه‌آهن تا سال ۱۹۰۸ میلادی ادامه داشت و آخرین نمونه استفاده از آن، اسب‌هایی بودند که واگن‌های زغال‌سنگ پر شده را می‌کشیدند.
در اواخر دهه 1700 میلادی، آهن جایگزین ریل‌ها و چرخ‌های چوبی شد. «واگن‌راه‌ها» به «تراموا» تبدیل شدند و در سراسر اروپا محبوبیت زیادی پیدا کردند. اسب‌ها هنوز کار «اسب بخار» را برای بار می‌کردند تا این‌که لوکوموتیو بخار در اوایل دهه 1800 وارد چرخه شد.
انقلاب بزرگ با تولد لوکوموتیو بخار
اولین لوکوموتیوهای بخار در اوایل قرن نوزدهم در بریتانیای کبیر پدید آمدند. اگرچه اولین لوکوموتیوهای بخار برای اولین بار واگن‌های پر از زغال سنگ را می‌کشیدند، اما خیلی زود برای جا دادن اولین مسافران تغییر کاربری دادند و قطارهای مسافری، مهندسی شدند.
لوکوموتیو بخار سوخت خود را از سوختن مواد قابل احتراق مانند زغال سنگ، چوب و نفت برای تولید بخار به دست می‌آورد. سپس آن بخار قطعات مختلفی از ماشین‌آلات را به حرکت در می‌آورد که با هم کار می‌کنند و قطار را به جلو می‌برند!
عصر طلایی راه‌آهن
شاید باورش سخت باشد اما قدمت استفاده از راه‌آهن در ایالات متحده، تقریبا به زمان ورود اولین مهاجران اروپایی به این کشور باز می‌گردد. آمریکایی‌ها از دهه 1820 میلادی از راه‌آهن استفاده می‌کنند و بدین ترتیب یکی از اولین کشورهایی بودند که به صورت جدی ریل‌های آهنی را به خدمت خود درآوردند.
اکثر لوکوموتیوهای اولیه در آمریکا از بریتانیا وارد می‌شدند. اگرچه ایالات متحده به سرعت صنعت ساخت لوکوموتیو خود را شکل داد. تولید لوکوموتیوهای آمریکایی در اوایل دهه 1830 میلادی در این کشور آغاز شد.
واقعیت این است که دلیل محبوبیت و فراگیری قطار و راه‌آهن در این خطه، این بود که هنوز ماشین و هواپیما وجود نداشت و قطار تا دهه ۱۹۲۰ میلادی، مهم‌ترین روش حمل و نقل مسافر و جابجایی بار بود. این دوره را که قطار و ریل حرف اول را در حمل و نقل عمومی می‌زد، می‌توان عصر طلایی راه‌آهن نامید.
پایان عصر طلایی راه‌آهن
با وجود گسترش استفاده از خودرو و هواپیما، قطارها کم‌رنگ شدند اما به طور کلی ناپدید نشدند. اگرچه لوکوموتیوهای بخار به تدریج با لکوموتیوهای برقی و دیزلی در اوایل دهه 1900 میلادی جایگزین شدند.
اکثر لوکوموتیوهای بخار تا دهه 1980 از مسیرهای خدماتی عادی خارج شدند و وارد دوران بازنشستگی شدند! با این وجود تعداد کمی از آن‌ها هنوز در خطوط توریستی یا به عنوان میراث جهانی در خدمت مردم هستند.
راه‌آهن‌های «میراثی» یا «هریتِیج» با هدف بازآفرینی و حفظ راه‌آهن‌های گذشته و زنده نگه‌داشتن تاریخ خود، فعالیت می‌کنند. در سوم مردادماه ۱۴۰۰ شمسی، راه‌آهن سراسری ایران به عنوان یک نمونه زنده از راه‌آهن‌های میراثی در لیست میراث ارزشمند سازمان یونسکو جای گرفت و به لیست آثار ملموس ثبت جهانی ایران اضافه شد.
قطارهای امروزی
پس از بروز چنین تغییر و تحولات جدی در الگوی استفاده از حمل و نقل عمومی دنیا، سوال اینجاست که امروزه چه نوع قطارهایی در دسترس هستند و چطور توانستند سهم خود را بازار حفظ کنند؟
پاسخ کوتاه این است که لوکوموتیوهای برقی و دیزلی به تدریج جایگزین لوکوموتیوهای بخار شدند. در 100 سال گذشته حمل و نقل ریلی، درست مانند 100 سال اول تاریخ خود، دستخوش تغییرات جدی شده است و تحولات عمده‌ای در آن رخ داده است.
ظهور قطارهای پرسرعتی که با سرعت ۲۰۰، ۳۰۰ و حتی بیشتر از ۴۰۰ کیلومتر در ساعت حرکت می‌کنند، باعث شده که هم‌چنان قطار محبوبیت خود را حفظ کند.
